O. Eén letter en iedereen in de VS weet wie het is: Oprah Winfrey. De talkshowgodin vindt het na 25 jaar welletjes: volgende week woensdag is haar allerlaatste aflevering te zien in de VS. ‘Tout Hollywood’ draafde op voor maar liefst twee – vooraf opgenomen – afscheidsuitzendingen: van Aretha Franklin, Beyoncé, Usher, Madonna en Tom Cruise tot Stevie Wonder. ,,Ze is belangrijker dan welke politicus of staatsman ook.”

(Van onze correspondent Hanneke Keultjes)
NEW YORK (GPD) – Als enige Nederlandse gast ooit kreeg Esmée Denters in november 2007 de zo kenmerkende dikke knuffel van Oprah Winfrey. ,,Ik voelde me daarna meteen op mijn gemak.” De zangsensatie, groot geworden door YouTube, zou zo weer op het vliegtuig naar Chicago stappen. Maar de kans om nog eens bij Winfrey op de bank te zitten is nihil, want na 25 jaar valt woensdag het doek voor de Oprah Winfrey Show. Het einde van een tijdperk. Denters (22) vindt het jammer dat de show stopt. ,,Ik weet nog dat ik mijn klasgenoten vroeger vertelde dat het mijn ultieme droom was om Oprah te ontmoeten. Dat is gelukt en pakt niemand mij meer af.”
Met een fuchsiapaars pakje, ‘big hair’ en nog grotere schoudervullingen presenteerde Winfrey in 1986 haar eerste Oprah Winfrey Show. Het onderwerp: hoe zorg ik ervoor dat ik met mijn droomman trouw. Zelf houdt ze het bij haar eeuwige vriendje-op-de-achtergrond Stedman Graham en is ze nooit met haar zelfverklaarde held Paul McCartney in het huwelijksbootje gestapt. Wel stapte Winfrey met haar debuut in de voetsporen van talkshowhosts als Phil Donahue, Sally Jessy Raphael en Geraldo Rivera. De aanpak van Winfrey verschilde wel met die van de traditionele praatprogramma’s van die tijd. Bij Winfrey waren (in het begin althans) geen ‘celebrities’ te zien, maar ‘gewone’ Amerikanen met ‘gewone’ problemen.
Al snel zorgde Winfrey voor hoge kijkcijfers. Andere zenders roken een kans; een talkshow is immers goedkoop te produceren, er hoeven geen tekstschrijvers en acteurs te worden betaald. Dus kwam de concurrentie: Jerry Springer, Jenny Jones en Ricki Lake. In de strijd om de kijker werd de toon steeds schreeuweriger. Shows met de meest bizarre thema’s als ‘zwanger van mijn zwager’, ‘ik heb mijn penis afgesneden’ en niet te vergeten: ‘ik heb een relatie met de 24-jarige ex-vriend van mijn twaalfjarige dochter’, zorgden voor sensationele televisie.

HYSTERIE
Winfrey kon niet anders dan meegaan in de hysterie van de sensatiebeluste collega’s, zegt de Amerikaanse hoogleraar media Janice Peck, die een boek schreef over de invloed van Winfrey op de Amerikaanse media. ,,Alles voor de kijkcijfers.” Zo maakte Oprah twee sensatiebeluste uitzendingen over Betty Broderick, de moeder van drie kinderen die in 1989 haar ex-man Dan en nieuwe vrouw Linda door het hoofd schoot, terwijl ze lagen te slapen. Broderick werd door de familie van haar man afgeschilderd als monster. ,,Maar toen een gast van de Jenny Jones Show na een uitzending de andere gast vermoordde, was het voor Oprah de maat vol”, weet Peck, verbonden aan de universiteit van Colorado. ,,Ze nam heel bewust afstand van de andere talkshows.”
Zo gaf ze Rhett Broderick, de jongste zoon van Betty, de kans om het scheve beeld dat Winfrey begin jaren negentig van zijn moeder schetste recht te zetten. Broderick, die elf jaar was toen zijn moeder zijn vader vermoordde, greep de uitnodiging met beide handen aan en niet alleen omdat hij op kosten van productiebedrijf Harpo een weekend naar Chicago kon. ,,Ik hoopte dat mijn verhaal vertellen bij Oprah zou helpen om mijn moeder vervroegd uit de cel te krijgen.” Tevergeefs. Broderick denkt dat zijn moeder nooit meer vrij zal komen. ,, Ik kon niet echt mijn verhaal doen, Oprah wilde me het verhaal laten vertellen zoals zij dat haar hoofd had.” Toch heeft Broderick geen spijt. ,,Het was een bijzondere ervaring. En Oprah was ontzettend warm en hartelijk.” Winfrey schaarde de uitzending met Broderick bij haar twintigjarig jubileum onder haar ‘meest memorabele’.

BOEKEN
Na haar koerswijziging begon Winfrey met Oprah’s Book Club, waarmee ze haar kijkers iedere maand uitdaagde een boek te lezen. Tegen de verwachting in werd het een groot succes. Uitgekozen – of, beter gezegd, uitverkoren – worden door Winfrey was een garantie voor de nummer één positie op de beststellerlijsten. Peck: ,,Oprah werd zo ‘voorvervechter van alfabetisering’ en ‘hoeder van het geschreven woord’.” Na de leesclub volgde het Angel Network, een liefdadigheidsnetwerk waarmee Winfrey mensen opriep om iets te betekenen voor de mensen in hun omgeving. En met iedere stap groeide haar imperium, kreeg ze meer naamsbekendheid – de letter ‘O’ was genoeg – en steeg ze boven haar voormalige concurrenten uit, stelt Peck. ,,Ik zie Julia Roberts niet zo snel te gast zijn bij Jerry Springer, maar bij Oprah schuiven alle beroemdheden maar wat graag aan. In het midden van de jaren negentig transformeerde ze van ‘zomaar een talkshowhost’ naar een icoon.”
Voor Kathryn Lofton, hoogleraar religiestudies en Amerikanistiek aan de prestigieuze universiteit Yale, heeft het woord icoon ook een echt religieuze betekenis. ,,Oprah kreeg in 1998 een openbaring”, stelt Lofton. Ze was toen verwikkeld in een rechtzaak met veehouders die zeiden dat de prijs van rundvlees was gekelderd nadat Winfrey negatieve opmerkingen maakte over vlees. ,,Ze realiseerde zich toen dat zij een bron moest worden voor ‘het goede’ in de wereld. Vanaf dat moment werd haar show ‘change your life TV’: hoe word ik een beter mens, echtgenoot, moeder, dochter. Sindsdien is ze belangrijker dan welke politicus of staatsman dan ook.”
Lofton schreef het recent gepubliceerde boek The Gospel of an Icon (het loflied van een icoon), waarin ze Oprah neerzet als een religieus figuur. Volgens Lofton zijn alle ingrediënten daarvoor aanwezig: ze heeft volgers (haar trouwe kijkers), een dagelijkse preek (haar show), een bijbel (O Magazine), discipelen in de gedaanten van psycholoog Dr. Phil McGraw, chef-kok Rachael Ray, binnenhuisarchitect Nate Berkus en dr. Mehmet Oz (ze hebben allen een eigen programma) en alles wat ze aanraakt verandert in goud.
De jaarlijkse aflevering waarin ze haar favoriete hebbedingen uitdeelt aan haar hysterische publiek, is daar een goed voorbeeld van. De mensen thuis die de weggevertjes mislopen, rennen direct naar de dichtstbijzijnde winkel om die kasjmieren Ralph Lauren kabeltrui, de Uggs-met-pailletten en een potje Hope in a Jar-wondercrème van Philosophy aan te schaffen. Er is zelfs een naam voor: ‘het Oprah-effect’.
En die producten zijn heus niet echt allemaal Oprah’s Favorite Things. Bedrijven ontwikkelen hele strategieën om Winfrey zo ver te krijgen om hun tv’s/croissants/laptops/in chocolade gedoopte cranberry’s/camera’s uit te roepen tot ‘favoriete ding’. Mediaprofessor Peck: ,,De kracht van Oprah is dat ze authentiek is – ze kan immers niet worden omgekocht – je weet als kijker dat ze het niet zou aanbevelen als ze het zelf niet geweldig zou vinden.”

ARMOEDE
Dat heeft alles te maken met Winfrey’s levensverhaal. Of liever: hoe Winfrey wil dat haar levensverhaal wordt verteld. Orpah Gail Winfrey werd in januari 1954 als dochter van een tienermoeder geboren op het arme platteland van Mississippi. Ze krijgt een bijbelse naam, maar omdat niemand in haar ongeletterde familie weet hoe die moet worden geschreven of uitgesproken wordt het al snel Oprah. Winfrey brengt haar jeugd in bittere armoede door bij haar oma, waar ze jurkjes draagt jute zakken alsen wordt misbruikt. Op haar veertiende raakt ze zwanger, maar haar zoon overlijdt kort na de geboorte. Dat verhaal is bekend. Maar dat ze later in haar leven met schoolbussen naar de beste ‘witte’ scholen werd gebracht is minder bekend. Net als de studiebeurs die ze kreeg voor haar studie communicatiewetenschappen. ,,Oprah wil dat mensen denken dat ze het ene moment in een auto woonde en het andere moment húp Oprah Winfrey was; helemaal op eigen kracht”, zegt Peck. ,,De waarheid is dat ze hulp heeft gehad van ‘het systeem’.”
Nu Winfrey stopt met haar show, die de afgelopen jaren al te maken kreeg met kelderende kijkcijfers en haar aandacht richt op haar eigen tv-station OWN (Oprah Winfrey Network) zou haar imperium wel eens als een kaartenhuis in kunnen storten, vreest Peck. ,,Alles staat met elkaar in verbinding: de show, het magazine, de website. Maar de show is het middelpunt; het cement dat alles bij elkaar houdt. Ik ben benieuwd wat er gebeurt nu die wegvalt.”
Esmée Denters, in Londen bezig aan haar tweede album, denkt niet dat het zo’n vaart zal lopen. Ze merkt de impact van de show bijna vier jaar later nog steeds. ,,Ik krijg nog altijd veel reacties. Vorige maand nog uit Spanje, bijvoorbeeld. Daar werd de aflevering waarin ik te gast was toen uitgezonden.”